فهرست مطالب
معرفی رفتاردرمانی شناختی و تاثیر آن بر نوجوانان و جوانان
علم روانشناسی مدرن برای درمان اختلالات روانی نوجوانان و بهبود کیفیت زندگی آنها، تئوریها و روشهای درمانی زیادی را به ورطه آزمایش قرار داده است. یکی از شاخصترین این رویکردهای درمانی، رویکردهای مبتنی بر تئوریهای رفتاری و شناختی هستند. در این مقاله، قصد داریم تا یکی از اثرگذارترین این رویکردها را به نام رویکرد درمانی شناختی-رفتاری (CBT) برای نوجوانان زیر ذرهبین ببریم و کارایی آن را در درمان مراجعین نوجوان بررسی کنیم.
کلیات و اصول پایهای CBT
رویکرد شناختی-رفتاری یا Cognitive-Behavioral Therapy یا به اختصار CBT، یک رویکرد درمانی تخصصی در روانشناسی است و موثرترین روش رواندرمانی برای برخی از اختلالات روانی محسوب میشود.
رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) سالیان زیادی است که توسط درمانگران استفاده میشود و یافتههای پژوهشهای علمی بسیاری، اثربخشی آن را در درمان اختلالات روانی تایید میکنند. این رویکرد، مفاهیم دو تئوری مطرح علم روانشناسی یعنی تئوری رفتاری و تئوری شناختی را با یکدیگر ترکیب کرده و از نتیجه حاصل در حیطه درمان عملی استفاده میکند.
تاریخچهی CBT
در دهههای 1950 و 1960 میلادی، نظریههای روانشناسان بزرگی مثل بی.اف اسکینر و جان واتسون در زمینه روانشناسی رفتاری به اوج شهرت خود رسید. روانشناسان رفتارگرا معتقد بودند که رفتارهای ما ناشی از یادگیری است و رفتارهای اشتباه و نابهنجار نیز به دلیل پاداش گرفتن از محیط، تقویت شدهاند.
در این هنگام، اولریک نیسر نیز تئوریهای خود را در زمینه روانشناسی شناختی عرضه کرد. روانشناسی شناختی شاخهای از روانشناسی است که فرایندهای ذهنی مثل حل مسئله، خلاقیت و حافظه را بررسی می کند. هر دو رویکرد رفتاری و شناختی دارای نقاط قوت و ضعف خاص خودشان بودند. روانشناسان برای هموار کردن ضعفها، این دو رویکرد را با یکدیگر ترکیب کردند و سرانجام، رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) توسط آرون تی. بک در سال 1960 ساخته شد.
مفاهیم اصلی در CBT
مفاهیم اصلی رویکرد شناختی-رفتاری از دو تئوری رفتارگرایی و شناخت گرایی ناشی می شود. در ادامه این مطلب، مفاهیم اصلی CBT با تکیه بر هردو تئوری را به صورت جداگانه بررسی می کنیم.
-
- رفتارگرایی: رفتارگرایی اعتقاد دارد که تنها رفتارهای قابل مشاهده ما دارای ارزش بررسی هستند. همچنین، ریشه شکلگیری این رفتارها را فرایند یادگیری به همراه پاداش میداند. رفتارگرایان معتقدند که انسانها در صورت پاداش گرفتن پس از انجام یک کار، آن را مجدداً تکرار میکنند. همچنین مشاهدهی یک رفتار در دیگران نیز باعث میشود ما آن رفتار را یاد بگیریم.
- نظریه شناختی: روانشناسان شناختی معتقد بودند که انسان غیر از رفتارهایش، یک سلسله فرایندهای ذهنی را تجربه میکند که به آنها شناخت میگویند. شناختها، در واقع باورها و عقاید ما هستد که بسیار تکرار شده و به صورت اتوماتیک در ذهن ما فعال میشوند. شناختگرایان ریشه بسیاری از اختلالات و ناراحتیهای روانی را شناختهای غلط و اشتباه میدانند.
رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) پس از ترکیب مفاهیم رفتارگرایی و شناختگرایی، سه عنصر افکار، رفتار و احساسات و تعامل آنها با یکدیگر را به عنوان دلیل ناراحتیهای روانی بیان کرد. سه مفهوم بنیادین رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) عبارتند از:
-
- باورهای بنیادین: این باورها توسط تجربیات دوران کودکی ما شکل میگیرند و در نحوه مواجهه ما با اتفاقات اطرافمان نقش کلیدی دارند.
- افکار منفی اتوماتیک: ذهن ما این افکار را از روی عادت شکل میدهد و شناسایی آنها دشوار است.
- ذهنیتهای ناکارآمد: افکار منفی همیشه و به صورت پیشفرض بیشتر از افکار مثبت در ذهن ما تولید میشوند و در قضاوتهای ما موثر هستند.
تکنیکهای CBT برای نوجوانان
تکنیکهای درمانی رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) ترکیبی از تکنیکهای رفتاری و شناختی هستند و به نوجوانان کمک میکنند تا افکار و هیجانات ناکارآمد را شناسایی کرده و از بروز رفتارهای مخرب اجتناب کنند. برخی تکنیکهای CBT برای نوجوانان عبارت است از:
تکنیکهای رفتاری:
- ریلکسیشن: ریلکسیشن یا آرمیدگی به نوجوان کمک میکند تا به یک آرامش نسبی برسد. نوجوان در جریان فرایند درمان، تنفس و آرمیدگی عضلانی را یاد میگیرد و آنها را در موقعیتهای پرفشار اجرا میکند.
- برنامهریزی فعالیتها: نوجوانان با استفاده از این تکنیک، فعالیتهای روز خود را از قبل تعیین میکنند و در دام استرس و فشار روانی نخواهند افتاد.
- مواجهه: تکنیک مواجه یک تکنیک بسیار رایج برای درمان اختلالات اضطرابی است. درمانگر به نوجوان کمک میکند تا ترسهای خود را عمیقاً بشناسد و با آنها یک رویارویی منطقی داشته باشد.
- پاداشهای شرطی: اصلیترین تکنیک برای افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش رفتارهای مخرب، تکنیک شرطیسازی و تقویت است. نوجوانان در صورت انجام رفتار مثبت پاداش میگیرند و تقویت میشوند و این باعث میشود تا رفتار را مجدداً انجام دهند.
تکنیکهای شناختی:
- حل مسئله: مهارت حل مسئله یکی از مهمترین مهارتهایی است که نوجوانان باید فرا بگیرند. شناخت مسئله و پیدا کردن راهحلهای ممکن برای آن باعث میشود تا نوجوان در مواجهه با موقعیتهای سخت زندگی دچار سردرگمی نشود.
- آموزش روانی: درمانگر با استفاده از این تکنیک CBT برای نوجوان، او و خانواده را در جریان اختلال روانی یا ناراحتی روانی و نشانههای آنها میگذارد و فرایند درمان را برای آنها شرح میدهد.
- خودنظارتی: نظارت مدام بر خود میتواند به شناخت افکار و احساسات ما کمک کند و شناخت بهتر، منجر به انتخاب رفتار و فکر کارآمدتر میشود.
- بازسازی شناختی: در بازسازی شناختی، درستی بسیاری از شناختها و باورهای نوجوان (مثلاً من آدم بیارزشی هستم یا دنیا هیچ عدالتی ندارد) به چالش کشیده میشود و او میتواند شناختهای ناکارآمد را شناسایی و حذف کند.
- شناسایی افکار منفی: نوجوان در این تکنیک، با کمک درمانگر، افکار نادرست و منفی خود را شناسایی میکند و نحوه ورود آنها به ذهنش را میسنجد.
کاربردهای آموزشی و درمانی CBT
رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) را میتوان برای رسیدن به اهداف آموزش روانی و همچنین اهداف درمانی مورد استفاده قرار داد. یافتههای پژوهشی حاکی از تاثیرگذاری زیاد CBT در این دو موضوع هستند. کاربردهای CBT به 2 بخش کلی کاربردهای درمانی و کاربردهای آموزشی تقسیم میشوند.
الف) کاربردهای درمانی CBT
رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) به طور گسترده در زمینه درمان اختلالاتی چون اختلالات اضطرابی، اختلالات وسواس، اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD، اختلالات دوقطبی یا بایپولار، درمان فوبیهای خاص، افسردگی و همچنین اختلالات مصرف مواد مخدر استفاده میشود.
ب) کاربردهای آموزشی CBT
مراجعان نوجوان در بسیاری از موارد مبتلا به اختلال خاصی نیستند و میتوان با کمک رویکرد شناختی-رفتاری (CBT)، روابط بین فردی، مدیریت استرس، مشکلات خواب و مشکلات تحصیلی آنان را هموار کرد. نوجوانان با کمک CBT میتوانند رویارویی سالمتری با اتفاقات روزمره و روابط خود داشته باشند.
سبکهای مختلف CBT
درمانگران برای اثرگذاری بیشتر CBT، از انواع متفاوت آن با توجه به نیاز هر نوجوان استفاده میکنند. انواع سبکهای درمانی CBT برای نوجوانان شامل سه روش زیر میشوند:
-
- استفاده از کتابچههای درمانی با تمرینات عملی در کنار نظارت درمانگر
- دورههای آنلاین آموزشی و عملی
- درمان رو در روی فردی، در جلسات حضوری، آنلاین و یا تلفنی
- گروهدرمانی
اثربخشی و تاثیرات موفق CBT
از زمان شکلگیری این رویکرد توسط آرون بک، پژوهشهای متعددی مبنی بر اثرگذاری CBT بر نوجوانان و اختلالات روانی آنان انجام گرفته و درصد بسیار زیادی از تحقیقات، این رویکرد را یکی از موثرترین روشهای رواندرمانی میدانند.
طبق یافتهها، اختلالات اضطرابی، فوبیاها و افسردگی بالاترین میزان درمانپذیری را از رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) دریافت میکنند. همچنین اختلالات خوردن مراجعین، پس از دریافت این درمان در جلسات لازم، تا حد بسیار زیادی کاهش مییابد. یک پژوهش گسترده بر نتایج 41 تحقیق نیز حاکی از اثربخشی بالای CBT بر کاهش علائم اختلالات وسواسی بود.
همچنین، مراجعین با اختلالات استرس پس از سانحه، اختلالات شخصیتی و اختلالات سومصرف موادمخدر، توانستند تا علائم ناشی از اختلالات خود با این رویکرد تا حد زیادی کاهش دهند و اثربخشی CBT بر درمان این اختلالات در نوجوانان تا حد بالایی تایید شد.
گسترش CBT و رویکردهای جدید
روانشناسان زیادی با تکیه بر رویکرد شناختی-رفتاری (CBT)، رویکردهای درمانی دیگری را ایجاد کرده و گسترش دادند. این رویکردها هر کدام دارای اشتراکات و تفاوتهایی با CBT هستند. با این حال، تمامی این رویکردها از مفاهیم و نظریههای یکسانی استفاده میکنند. انواع روشهای رواندرمانی متکی بر CBT عبارتند از:
-
- درمان عقلانی-هیجانی یا REBT: این رویکرد اولین بار توسط آلبرت الیس شکل گرفت و در تلاش است تا افکار غیرمنطقی را در مراجع شناسایی کند و آنها را به چالش بکشد و اصلاح کند.
- رفتاردرمانی دیالکتیکی یا DBT: این رویکرد مبتنی بر گفتگوهای متعدد در قالب دو نفری یا گروهی با مراجعین است. برخی از اختلالات مثل افسردگی و اختلال شخصیت مرزی اثرگذاری بسیار زیادی را از این رویکرد دریافت میکنند.
- درمان مواجهسازی: این رویکرد درمانی مراجعین را در راستای شناسایی ترسها و مواجهه با آنان یاری میکند. اختلالات اضطرابی و فوبیاها معمولاً به این رویکرد درمانی درمان میشوند.
- درمان پذیرش و تعهد یا ACT: یکی از مدرنترین درمانهای متاثر از CBT، درمان پذیرش و تعهد است. مراجع با این رویکرد یاد میگیرد که افکار و هیجانات منفی خود را بپذیرد و سعی در سرکوب آنان نداشته باشد.
- مایندفولنس یا ذهنآگاهی (MBCT): مایندفولنس یک روش رفتاری برای حضور در لحظه و کنترل احساسات و هیجانات بدنی است. افراد با کمک مایندفولنس میتوانند استرسها و اضطرابهای لحظهای خود را مدیریت کنند.
تمایزات و شباهتهای CBT با دیگر رویکردهای روانشناسی
اگرچه که تحقیقات، اثرگذاری CBT را بسیار بالا میدانند و از آن به عنوان یکی از موثرترین درمانها یاد میکنند، با این حال رویکرهای درمانی دیگری نیز میتوانند در کنار این رویکرد موثر باشند.
برای مثال درمانهای تحلیلی که شاخهای از روانکاوی هستنند، نوعی درمان بلندمدتتر از CBT به شمار میآیند و اثربخشی خود را در زمینه درمان اختلالات شخصیتی تا حد زیادی نشان دادهاند.
رویکرد رواندرمانی انسانگرا نیز یک رویکرد دیگر است که توجه آن متمرکز بر پتانسیل شکوفایی انسانهاست. این رویکرد برخلاف CBT، به بررسی افکار و هیجانات ناکارآمد نمیپردازد و هر شخص را یک موجود منحصر به فرد میداند.
شما میتوانید در مقالهی دیگری به مقایسه DBT و CBT بپردازید.
نقاط قوت و ضعف CBT
رویکرد CBT مثل تمامی رویکردهای درمانی، نقاط قوت و نقاط ضعف خود را دارد. از میان نقاط قوت این رویکرد می توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
-
-
- زمان درمانی کم و کوتاهمدت
- امکان ارائه در قالب درمان فردی، گروهدرمانی و حتی در بیمارستانها
- تمرکز بر توانایی فردی نوجوان بر تغییر سبک زندگی خود
-
برخی از نقاط ضعف این رویکرد عبارتند از:
-
-
- عدم امکان اجرا بدون همکاری مراجع
- مواجهسازی فرد با هیجانات منفی که ممکن است مراجع را در اضطراب فرو ببرد.
- مناسب نبودن برای مراجعین با مشکلات یادگیری
-
آنچه آموختیم
رویکرد درمانی شناختی-رفتاری یا CBT یکی از اثربخشترین و موثرترین رویکردهای درمانی است که در درمان اختلالات اضطرابی، وسواسی، افسردگی و … برای نوجوانان کاربرد گستردهای دارد. نوجوانان میتواند از انواع سبکهای شناختی یا رفتاری CBT برای بهبود کیفیت زندگی و هموار کردن مشکلات تحصیلی و خانوادگی خود استفاده کنند.
سوالات متداول
CBT یک رویکرد درمانی است که با استفاده از به چالش کشیدن افکار، تنظیم هیجانات و اصلاح رفتار به نوجوان کمک میکند.
این رویکرد از نظریات رفتارگرایی و شناختگرایی شکل گرفت و سپس با ترکیب مفاهیم این دو، به یک رویکرد مستقل تبدیل شد.
مفاهیم اصلی CBT در واقع مفاهیم شناختی و رفتاری هستند و نوجوانان با آگاهی از آنها میتوانند در مسیر اصلاح شناخت و رفتارهای خود گام بردارند.
تکنیکهایی مثل حل مسئله، ریلکسیشن، مایندفولنس و بازسازی شناختی از اصلیترین تکنیکهای مورد استفاده CBT هستند.
کاربردهای درمانی CBT شامل مداخله برای درمان انواع اختلالات روانی میشوند. همچنین نوجوانان از طریق کاربردهای آموزشی، میتوانند مواجههی سالمتری با دنیای اطراف داشته باشند.
نقطه متمایزکننده CBT با سایر رویکردها، توجه آن به افکار، هیجانات و رفتارهای نابهنجار نوجوانان است.
CBT درمان نسبتاً کوتاهمدتی است که میتوان آن را در قالبهای متفاوت مثل فردی و گروهی استفاده کرد، با این حال اجرا کردن آن بدون همکاری نوجوان میسر نخواهد بود.
References:
- Friedberg, R.D., & Nakamura, B.J. (2020). Cognitive Behavioral Therapy in Youth: Tradition and Innovation. Humana Press.
- Cherry, K. (2023). What Is Cognitive Behavioral Therapy (CBT). From www.verywellmind.com
- NHS Editorial Contributors. (2023) Overview – Cognitive behavioural therapy (CBT). From www.nhs.uk.
- Raypole, C., Marcin, A. (2023) Cognitive Behavioral Therapy: What Is It and How Does It Work?. From www.healthline.com.
- Psychology Today Editorial Contributors. (2022) Cognitive Behavioral Therapy. From www.psychologytoday.com
- Mcleod, S. (2023). Cognitive Behavioral Therapy (CBT): Types, Techniques, Uses. From www.simplypsychology.org.
- Halder S, Mahato AK. (2019). Cognitive behavior therapy for children and adolescents: Challenges and gaps in practice. Indian J Psycho Med;41:279-83.